مروری بر سابقه تاریخى و جایگاه امروزى‏ گیاهان دارویی

(تاریخچه گیاهان دارویی)

شاید مصرف گیاهان دارویى به قدمت حضور انسان بر روى کره‏ى خاک باشد. تقریبا در تمام اقوام و قبایل، انسانها از گیاهانى که در طبیعت اطراف آنها مى ‏روییده، بهره مى‏ گرفته ‏اند. سابقه‏ى طولانى مصرف افدرا در چین، استفاده از گیاهان معطر در مصر و استفاده از برگ بو در روم باستان همه گواه این مدعاست.

 قدیمى‏ترین فارماکوپه ‏ى دارویى گیاهى به نام" ماتریکامدیکا" توسط" دیوسکوریدس" پزشک شهیر یونانى تدوین شد و سایر پزشکان در ادامه‏ى راه او مبناى درمان بیماریها را استفاده از گیاهان دارویى قرار دادند.

در این میان نقش بارز پزشکان ایرانى و اسلامى در حفظ و ارتقاى این مهم غیر قابل انکار و بسیار برجسته است که سرآمد این بزرگان رازى و ابو على سینا بودند. بخش عمده‏ى کتاب قانون ابن سینا که مجموعه‏اى از برنامه‏ى آموزش پزشکى است به کاربرد گیاهان در درمان بیمارى‏ها (به صورت مفرده یا مرکبه) اختصاص دارد.

پس از رنسانس و ایجاد پزشکى جدید با" ارتودوکس" نوآورى به حدى رسید که برخى را به این اعتقاد رساند که همه‏ى داشته‏ها گزاف هستند و بى‏مهرى به منابع ارزشمند علمى گذشته آغاز گردید. اما پیشرفت‏هاى غیر قابل انکار پزشکى که اساس آن را جزیى‏نگرى تشکیل مى‏داد، نتوانست پاسخ همه‏ى مشکلات را در تمامى عرصه‏ها بدهد. درحالى‏که مبانى گذشته هنوز قابلیت پاسخگویى خود به بسیارى از چالش‏ها را حفظ کرده بود. پزشکى خود را نیازمند بازنگرى مى‏دانست و اندیشه‏ى پزشکى جامع‏نگر و توجه به انسان چندبعدى زمینه‏ى مناسب دیگرى بود تا برخى از دست‏مایه‏هاى گذشته تقویت گردد. پزشکى سنتى اروپایى، یونانى، اسلامى- ایرانى، هندى، چینى و حتى هومیوپاتى در این بستر رشد نمودند تا جایى که امروزه براساس آخرین یافته‏هاى آمارى، بیش از هشتاد درصد مردم ایالات متحده به نحوى از داروهاى گیاهى استفاده مى‏نمایند. سالیانه میلیاردها دلار در تجارت و فروش این داروها صرف مى‏گردد که نیمى از آن به اروپا اختصاص دارد.

در کشور ما نیز با توجه به پیشینه‏ى قوى و سابقه دیرین، علاوه بر وجود هزاران واحد عطارى، بیش از ده کارخانه‏ى بزرگ داروسازى مشغول تهیه و تولید داروهاى گیاهى بوده به نحوى که تاکنون بیش از یک‏صد شکل دارویى رسمى به بازار دارویى کشور عرضه شده است.

بااین‏حال یک سؤال همچنان باقى است، این داروها چقدر اثربخشى دارند و تا چه حدى از کیفیت و ایمنى برخوردارند؟!

" پزشکى گیاهى"،" گیاه ‏درمانى"،" درمان با گیاه"،" فیتوتراپى" و در کشور ما" طب سنتى" واژه ‏هایى هستند که هدف آن القاى استفاده از گیاهان دارویى در درمان بیمارى است. البته شاید پس از کاربرد برخى از این لغات، حد اقل در ذهن برخى از افراد، عطارى‏ها و عطاران با انبانى از اسرار و داروهاى اعجازآمیز با آثارى عجیب تصویر گردند، اما هدف این گفتار قضاوت در مورد این شیوه مرسوم و یا کارآیى طب سنتى و مبانى آن نیست.

بررسى طب سنتى و جایگاه و مبانى آن فراتر از این مقوله است و در اینجا ارایه تصورى صحیح از نقش و موارد استفاده از گیاهان دارویى و داروهاى گیاهى در طب رسمى به‏عنوان یک درمان مکمل مد نظر مى‏باشد.

گیاهان تولیدکننده‏ى مواد طبیعى بى‏شمارى هستند که بخشى از این مواد داراى آثار فارماکولوژیک بوده و برخى از این آثار فارماکولوژیک سودمند مى‏باشند. بنابراین گیاهان دارویى آن دسته از گیاهانى مى‏باشند که با تولید" مواد مؤثره" ایجادکننده‏ى آثار فارماکولوژیک مطلوب براى درمان بیمارى یا بهبود علایم آن هستند. بدیهى است بسیارى از مواد تولید شده، آثار فارماکولوژیک ناخواسته‏اى نیز بر جاى مى‏گذارند. قتل سقراط با شوکران یک واقعه‏ى تاریخى فراموش‏نشدنى است!

مواد مؤثره مورد نظر و مطلوب به دو صورت قابل استفاده هستند. راه اول استخراج و جداسازى مواد مذکور از گیاه است که نمونه‏ى آن وین کریستین، وین‏بلاستین، مورفین، آتروپین، دیگوکسین، تاکسول مى‏باشند.

استفاده از گیاه به صورت خام، دم‏کرده، جوشانده، عرقیات، قطره، قرص، کپسول و غیره که در حال حاضر موارد زیادى از آن در کشور مصرف مى‏شود راه دوم مصرف داروهاى گیاهى است.

امروزه تمایل بر آن است که مباحث مربوط به داروهاى دسته‏ى اول را در فارماکولوژى مدرن ذکر نموده و آنها را جزیى از" پزشکى مرسوم" قلمداد نمایند ولى در گیاه‏درمانى توجه عمده به استفاده از اندام‏هاى مختلف‏ گیاهى در درمان بیمارى‏ها معطوف گردد.

لازم به ذکر است که از ترکیبات شیمیایى گیاهان در دو عرصه‏ى دیگر نیز استفاده مى‏شود. نخست به‏عنوان الگو براى تهیه و تولید ترکیبات شیمیایى جدید که نمونه‏ى آن الگوگیرى از ترکیبات گیاه‏Ammi visniga  در سنتز کرومولین مى‏باشد و دوم استفاده از این ترکیبات به‏عنوان پیشتاز ترکیبات شیمیایى مورد نظر مانند استفاده از استروییدهاى گیاه دیوسکورآ براى سنتز پروژسترون و کورتیکوستروییدها.

منبع:

شمس اردکانى، محمد رضا، مرورى بر تاریخ و مبانى طب سنتى اسلام و ایران، 1جلد، صهباى دانش - تهران، چاپ: اول، 1389 ه.ش.